Türk Valilerince Kurulan Devletler

 

TÜRK VALİLERİNCE KURULAN DEVLETLER

A-Tolunoğulları (868-905)

Abbasilerde bir vali olan Ahmed b. Tolun, Mısır’da valilik yaparken Abbasileri ciddi manada meşgul eden, Basra civarındaki “Zenci köleler isyanı” dolayısıyla iyice zayıflamasından yararlanarak kendi devletini kurdu. Kurduğu bu devlet Mısır’da kurulan ilk Türk-İslam devletidir.

Ahmed b. Tolun’un Mısır’da bir hanedan kurmasının bazı etkileri olmuştur. Bir defa böyle bir hareket kendisini güçlü hissedecek valilere, çok genişleyen hilafet denizinde, adacıklar oluşturmak üzerine cesaret vermiştir.

Ahmed b. Tolun’un kurduğu bu devletin devamlılığı için bir orduya sahip olması gerekiyordu. 100.000’i bulan ve küçük bir bölümü Türkler, çoğunluğu ise Sudanlı ve diğer zencilerden ve kısmen de Araplar dahil diğer milletlerden oluşan son derece intizamlı bir Kara Ordusu’na sahipti. Komuta idaresinde de bilhassa Türkler yer almaktaydı.

Ahmed b. Tolun, Mısır’daki Hristiyanlar, Yahudiler ve Müslümanlar tarafından çok sevilen bir kişidir. Çünkü Mısır’da barışı sağlamış, farklı dine mensup insanlar bir arada yaşamış ve hiç kimse bir başkasının giyiminden kuşamından, dininden dolayı ötekileştirmemiştir. Ahmed b. Tolun’un ölümüne bu sebeple her dinden mensup kişi üzülmüş ve dualar etmişlerdir.

Ahmed b. Tolun’un bu kadar sevilmesinin bir başka nedeni de Mısır’a ekonomik anlamda refaha erdirmesidir.(Nil nehrine baraj, su kanalları, han, çeşme inşa ediyor)

Ahmed b. Tolun’un yaptığı en önemli şey eczane kurmasıdır. Bu eczane bedava idi ve eczanenin yanında da hastane yaptırmış ve burada da ücretsiz hizmet sağlanmıştı(Maristan).

Tolunoğulları devletinin yönetimi Türk(Sünni Müslüman) ama halkı Araptır. Zaten yıkılmasının en büyük sebebi de budur. Resmi dili de halkın çoğu Arap olduğu için Arapçadır.

Ahmed b. Tolun’un kurduğu bu devlet 37 sene devam edebilmiştir. Vefat edince yerine oğlu Humareveyh geçiyor, babasının politikasıyla devlet yönetimine devam ediyor fakat onun döneminden itibaren devlet yıkılma sürecine geçiyor. Yıkan da Abbasiler.

B- Sacoğulları (890-929)

Mısır’da kurulan Tolunoğulları ve İhşidiler hakkında çokça bilgiye sahip olmamıza rağmen, Azerbeycan’da bir devlet kurmuş olan aynı durumdaki Sacoğulları, yakın geçmişe kadar hakkında çok az bilgimiz olan bir devlet olmuştur.

Ebu’s-Sac’ın Muhammed el-Afşin ve Yusuf adında iki oğlu vardı. Babalarının ölümü üzerine daha sonra Sacoğulları hanedanını kuracak olan Muhammed el-Afşin’e, Tarık Mekke Valiliği ile Haremeyn Valiliği birlikte verilmiştir. Buradaki başarılarından dolayı kendisine yeni yeni mevkiler verilmiştir. Daha sonrasında girdiği bazı Mücadelelerde mağlup olmasının ardından Bağdat’a çekilmiştir.

Bu çekilişte eski bölgelerini kaybeden Muhammed el-Afşin Azerbaycan valiliğini aldı. Bu tayin bölgede Sacoğullarının kurulmasına vesile olacaktır.

Ebû Ubeydullah Muhammed el-Afşin tarafından Azerbaycan’da kurulan ve Sâciler de denilen Sâcoğulları, özellik ve karakter olarak Tolunoğulları’na benzemektedir.

Muhammed el-Afşin, ölümünden sonra oğlunun başa geçmesini istemiş ancak kardeşi Yusuf geçmiştir.

Yusuf döneminde halife Mu’tezid’in isminin sikkelerde bile bulunması bu devleti tam anlamıyla bağımsız bir devlet olmaktan uzak tutmuştur Ermeniye’nin büyük bir kısmı bu dönemde fethedilmiştir.

Halife de Yusuf’un Ermeniye ve Azerbaycan valiliğini resmen 909’da kabul etmiştir. Yusuf buraya artık resmen sahip olmuştu. Ancak bu anlaşma çok uzun süreli olmadı. 3 yıl kadar Bağdat’ta esir olarak yaşadı.

IX.yy’ın ikinci yarısı Zenci isyanının bastırılmasından sonra Bahreyn’de Karmatilerin isyanı çıktı. Halife Yusuf’dan Karmetiler ile savaşmak üzere Irak’a gelmesini istedi. Fakat Kufe önündeki savaşta Yusuf zaferin kendinde olduğunu düşündüğü sırada Ebu Tahir Süleyman el-Karmati’ye esir düştü ve idam edildi.

Yusuf’un ölümü üzerine Ebu’l-Müsafir Feth b. Muhammed el-Afşin, Halife Muktedir tarafından Azerbaycan, Ermeniye valiliğine tayin edildi. 2 yıl sonra ölümü üzerine Sacoğullarının bölgedeki hakimiyeti son bulmuştur.

Sacoğullarının İslam dünyasında siyasi, askeri ve kültürel bakımdan büyük bir hakimiyet gösterdikleri iddia edilemez.

C- İhşidiler(935-969)

905 senesi Ocak başında Mısır’da Tolunoğulları Devleti’ne son vermiş olan Abbasi Hilafet ordular komutanı Muhammed b. Süleyman el-Katibi, Ahmed b. Tolun’un yaptırdığı camii haricinde başşehir el-Katai’yi tamamen  yerle bir etmiş, hanedan mensuplarını da Bağdat’a götürmüştü.

Tolunoğulları yıkıldıktan sonra aynı bölge Mısır’a Abbasiler yeni bir vali adıyorlar, Muhammed b. Toğaç. Muhammed atandıktan sonra Abbasiler yeniden zayıflama dönemine girince kendi devleti olan İhşidiler devletini kuruyor(Mısır’da kurulan ikinci Türk-İslam devletidir). Bundan sonra mısır bir kez daha Abbasi Hilafeti’ne tam olarak bağlanamayacaktır. İhşid, Abbasi halifesinin Muhammed b. Toğaç’a vermiş olduğu bir unvandır. Muhammed b. Toğaç, Bağdat’taki Halife ile iyi geçinmeye gayret etti. Aralarındaki olumlu ilişkiler sonucu olarak Halife Razi tarafından kendisine “İhşid” ünvanı verildi. Kelime anlamı Prens, hükümdardır.

Muhammed b. Toğaç, Mısır’da hakimiyetini pekiştirmesi, yeni toprakları kendisine bağlayabilmesi için fırsatları değerlendirmeye çalışıyor. 31 Mart 936’da İskenderiye yakınlarında Fatimileri yenen Muhammed, bundan sonra öncelikle Mazerailer ailesini bertaraf etti(haraç toplayan aile). Muhammed, Mayıs 942’de Suriye’ye yürüdü, 943 başında Mısır’a geri döndüğünde  Suriye’nin tamamı, kuzey bölgelerini Hamdaniler’e bırakacağı zamana kadar, kesin olarak  ve bütünüyle ona bağlanmıştı. Aynı sene Mekke ve Medine’yi hatta Yemen’i kendisine bağladı. Bundan sonra artık Hicaz’ın kaderi uzun süre Mısır’a bağlı kalacaktır.

Abbasiler iyice zayıflama dönemine girince Muhammed b. Toğaç’a Mekke, Medine ve Suriye’yi de yönetmesi isteniyor. Muhammed b. Toğaç bu şekilde Hicaz adı verilen Mekke, Medine ve Suriye’yi de yönetmeye başlıyor.

(Mekke ile Medine’ye –yani Hicaz’a- egemen olan ilk Türk İslam devleti İhşidilerdir)

Muhammed’den sonra sırasıyla tahta geçen iki oğlu Ebul-Kasım Unucur ve Ebu’l-Hasan Ali’nin dönemlerinde devletin gerçek hakimi hadım bir siyahi olan Kafur’dur. Kafur, 20 sene süre ile onlar adına, müteakip iki sene doğrudan kendi adına Mısır’da tek hakim olmuştur.

İhşidiler devletinin başında bulunan en son kişi ise Ebu’l-Fevaris Ahmed’dir. Artık ülkede düzen bozulmuş ve Kuzey Afrika’da uzunca bir süredir nazarlarını buraya çevirmiş olan  Şii Fatimilerin beklediği fırsat çıkmıştı. Mısır’dan Fatimilere davet mektupları gönderilmektedir. Onların başarılı komutanları Cevher, Fustat’a girerek buraları Fatımi Devleti hesabına zapt etmiştir.

Otuz dört senelik kısa ömre sahip olan İhşidiler Devleti’nin milli tarihimiz açısından önemi, Tolunoğulları örneğinde olduğu gibi, ırk itibariyle yabancı bir ülkede, kuvvetli bir teşkilatçı bir Türk valinin devlet kurmuş olması ve bu devletin benzerleri içerisinde üçüncü sırayı almış bulunmasıdır.

·       Tolunoğullarından farklı olarak Türkler ağırlıklı bir ordusu vardır

·       Müslümanların bayramları kutlandığı gibi, Hristiyanların bayramları da kutlanmıştır.

·       İhşidiler ziraatta Tolunoğulları kadar başarılı olamamışlar. Kuraklık ve susuzluk olmuştur.

·       Mısır’da ilim ve kültür bu dönemde çok artmıştır.